huMANNidentity

OVATIE aan ‘DE TOVERBERG’ van THOMAS MANN

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

 

 

De Toverberg! Die titel alleen al brengt je in vervoering en doet een ‘unicum’ vermoeden. Als een pientere jonge mens de promotietekst van dat boek leest, dan gebeurt er iets in dat jonge brein, dat men kan vergelijken met een computer die wacht op volpropping maar dan honderd keer trager. De primaire visuele cortex doet echter razendsnel zijn werk en in een mum van tijd ontrolt zich een duizendvoud aan prikkels die zich laten vertalen in de verbeelding, die je aanspoort het boek te lezen. Louter om het plezier van verbanden smeden en vervolgens daarmee een mentaal tableau te construeren. Maar ook wegens de lust, op zoek te gaan naar de man die een dergelijke kolossale karakterstudie neerzet, verpakt in een satirische Bildungsroman en hiermee, zonder het te beseffen, het boek van de eeuw tot leven brengt. De twijfelende protagonist, angstig om volwassen te worden, leidt ons in zijn emotionele, morele en intellectuele groei en zijn zoektocht naar de eigen persoonlijkheid naar de hedendaagse psychoanalyse die stelt dat de identiteit zich ontwikkelt in de loop van het leven en de context waarin men zich bevindt.  

De menselijke conditie en de zoektocht naar de eigen identiteit, de reflectie van de mens over zichzelf, over de ander en zijn verbinding met de omgeving, de dualistische spanningen, het zoeken naar zingeving en harmonie: deze ongeziene rijkdom aan onderwerpen en een bont amalgaam aan karakters waar iedereen wel iemand in herkent, hetzij in zichzelf of iemand uit zijn omgeving, maakt van de ‘De Toverberg’ nog altijd een boeiende universele belevenis.

Ik kom uit een beschermd nest met liefdevolle interessante ouders die ruimte boden voor ontwikkeling, creativiteit, muziek, literatuur, kunst en plezier. En plezier was een eigenschap die bij mij persoonlijk, fel ontwikkeld was als ‘uiterlijke buffer’ en bescherming voor mijn ernstige, kwetsbare binnenkant die ik zelden liet zien buiten de familiale cocon. De klasgenoten entertainen was mijn grootste drijfveer. Mijn mama zei altijd “Ons Hilde gaat naar school voor haar plezier.” En zo brengt De Toverberg mij naar mijn Wonderjaren. Zeventien was ik en werd door mijn radeloze ouders naar een Brusselse nonnenschool gestuurd, in een kunstafdeling waar ik liever wou van weglopen. Ik kwam van een elitaire kostschool en was niet happig op nog meer gesteven coif-vrouwen. Weinig vakken boeiden mij. Ik had net ‘De wandelende Jood’ van August Vermeylen gelezen en de godsdienstles was voor mij het uitgelezen forum om mijn filosofieën hieromtrent te uiten. Vijf bladzijden recto verso volgeschreven waarna ik werd uitgemaakt voor ketter door soeur ‘Knipmes’, waar trouwens iedereen bang van was. Ik niet, gezag had op mij weinig invloed en als het op de autoritaire manier werd afgedwongen dan had dit een averechts effect. Dat ik nul punten kreeg, deerde mij geen zier, integendeel, ik was fier op mijn tekst. Ik was toen al een behoorlijke rebel die lak had aan de bekrompen schoolregels en het conformisme van de burgerij waarin ik was opgegroeid. Maar hier in die school was ook mevrouw Lallemand, die slordig haar reebruine open hieltjes platliep, voor die uniforme omgeving, een zeer gedurfde attitude die ik bewonderde. Ze gaf Nederlands en kunstgeschiedenis en laat deze nu net mijn uitverkoren vakken zijn. Maar het meest van al verrukte ze mij met haar grote liefde voor literatuur en Thomas Mann zijn Toverberg. ‘Diepgang en humor’, op mijn lijf geschreven. Naast de verplichte ‘Zuid en Noord’ haalde ze de uitgerafelde kanjer boven en schreef met zwier, prachtige zinnen op het bord die ze dan tot driemaal toe herhaalde als waren het bezwerende formules waardoor de mysterieuze tijd bleef stilstaan. De klas lag dan al heerlijk in sluimerstand maar ik was klaarwakker in denkgesprek met mevrouw Lallemand. Zonder tijdsbesef net zoals Hans Castorp die wegzinkt in een ruimtelijk, tijdloos ‘vacuüm’. Nu zou men spreken van een bubbel, het modewoord dat graag gebruikt werd tijdens de pandemie, iets wat indertijd op een gruwelijke sciencefictionscene zou lijken. Een scene vergelijkbaar met hetgeen zich afspeelt  in een ‘Internationaal Sanatorium Berghof’, als een metafoor voor een besmette wereld, heel dicht bij de dood en onwetend of zich ooit een terugweg aandient. De vragen die Mevrouw Lallemand stelde en waarop ik het antwoord zocht waren  puur filosofisch genot.

Mijn voorkeur voor Settembrini, de intellectuele humanist, en de weetgrage Hans Castorp heeft alles te maken met mijn eigen gloeiende ‘leergierigheid’. De attitude van de ‘fervent sigaren rokende’ protagonist, die als een soort van Molièristische ‘malade imaginaire’ zeven jaar op de berg blijft hangen uit angst voor het onbekende van de volwassenheid, laat een herkenbaar beeld zien van wat vele jonge mensen meemaken op zoek naar de zin van het leven. Het verhaal lijkt een tragikomische ‘Opera Buffa’ die ons een spiegel voorhoudt die reflecteert over ziekte en dood, oorlog, geweld, het verbale geweld van de tegenstellingen, empathie, het functioneren van het menselijk lichaam, psychologie, filosofie, kunst, literatuur, muziek, stilstand en vooruitgang, dit alles doordrenkt van de hunkering naar liefde en vriendschap en waar men tussen de bedrijven door ook de geaardheid van de auteur vermoedt.

 “In het belang van de goedheid en de liefde, mag de mens niet toestaan dat de dood heerschappij heeft over zijn gedachten” is een statement van jewelste. Voor mij één van de meest betekenisvolle frasen die tot nadenken stemmen en die mij nog altijd helpen bij sombere gedachten.

We kregen ‘natuurtekenen’ van een jonge stijve hark in kostuum. Hij vergeleek mijn kleding smalend met Carnaval. In het sanatorium is carnaval een terugkerend feest waar niet alleen wordt gedronken en gedanst maar waar ook een wedstrijd wordt gespeeld: wie om ter mooist varkentjes kan tekenen heeft gewonnen. Absurd, en het doet me denken aan ‘Le Carnaval des Animaux’, een compositie voor klein orkest van Camille Saint-Saens, een 33-toerenplaat die ik destijds grijs draaide. In deze satirisch-humoristische ‘Grande Fantaisie Zoölogique’, zie ik in mijn verbeelding een ‘Grande Fantaisie Humanesque, zoals het kleurige allegaartje dat ‘De Toverberg’ bevolkt maar dan met varkenssnoetjes. De ironische overdenkingen en worstelingen van Hans gaan niet zelden over de dilemma’s van Mann zelf, enerzijds het beeld van de conventionele burger en anderzijds de frivole, flierefluitende kunstenaar, een mythe waar ik mij behoorlijk over kon opwinden. Toen werd een kunstenaar vergeleken met een luie, losbandige halve gare. Ik wou absoluut het tegendeel bewijzen.

Zeven jaar later, ‘een mythisch-schilderachtig brok tijd’, ben ik zelf op een berg beland, laat ik hem de ‘Piezelberg’ noemen, een perceel dat een meter of vijf boven de straat uitstak en waar ik mij in een tijdloze ruimtetijd bevond, alsof alles eeuwig zou blijven duren, hetgeen mij angstig maakte.

‘De Toverberg’ van Thomas Mann ben ik nooit vergeten. Het boek bewoont sindsdien als een relikwie, mijn bibliotheek samen met ‘Xanthippe’, van Paul Lebeau, het boek uit de bibliotheek van mijn ouders die mijn zin naar meer diepgang aanwakkerde.

Dat de existentiële kwesties uit ‘De Toverberg’ de bouwstenen zijn van mijn liefde voor de filosofie en mijn tot op heden onbevredigbare honger naar kennis en wijsheid, staat zo vast als dat de familienaam van de auteur ‘Mann’ uit vier letters bestaat. Dat het boek aanzet tot filosoferen is  een understatement. Alle actoren daarvoor nodig zijn uitvoerig aanwezig.

Heeft het boek mijn rebels karakter meer aangewakkerd? Zeker wel, de hiërarchie die er heerste op de berg alleen al, want wat doorgaat als de bespiegeling van de werkelijkheid en wat er zich afspeelt in het sanatorium zijn ook niet bepaald mijn ideaalbeeld van een betere maatschappij. Ook de vele zelfmoorden en de nakende eerste wereldoorlog maakten mij kwaad net zoals destijds de zinloze, eeuwigdurende Vietnamoorlog. En in het heden de zinloze oorlogen in Gaza en Oekraïne maar ook in Afrika. Op het einde van ‘De Toverberg’ hoor ik het symfonisch gedicht ‘De nacht op de Kale Berg’, van Rimski-Korsakov over een heksensabbat. In het laatste deel, komt men na het luiden van de kerkklokken tot het besef dat er iets gruwelijks is gebeurd. Plotseling verdwijnen alle heksen in een voor mij, ‘zwart gat’, net zoals het zwarte gat waarin Hans Castor en miljoenen anonieme dienstplichtigen verdwijnen op het slagveld van de Eerste Wereldoorlog. Ik had graag een ander einde gezien. Ook voor mezelf en ons, in de toekomst die zich aandient.

En om positief te beëindigen kan ik niet anders dan Leopold Flam erbij betrekken want zonder Toverberg was er voor mij geen interesse geweest in deze geniale Belgische filosoof  die met zijn oeuvre nog steeds en net zoals ‘De Toverberg’ van Thomas Mann, zijn sporen verdient in onze hedendaagse samenleving. Ik werd verliefd op de wijsheid van de filosofen en de manier waarop ze fundamentele waarheden onderzoeken over de mens en zijn wereld waarin hij leeft om de relaties met de wereld en met elkaar onderling beter te kunnen begrijpen.

En hebben ze mijn kunst beïnvloed? Absoluut, want ze maken allebei deel uit van mijn oeuvre, een soort ‘wake-up call’ voor een betere wereld, gebaseerd op concepten van humanisme en waar ik door middel van beeldende expressie nadenk over een nieuwe, creatieve maatschappij als een grote sociale sculptuur, waar vrijheid, diversiteit, en gelijkheid aan de basis liggen.

Filosofie en psychoanalyse, zonder de wetenschap uit het oog te verliezen, zijn voor mij als kunstenaar de beste tools om onze samenleving op een verantwoorde en diepzinnige manier te fileren.

©Hilde NIJS

​

​

KOPIE PLAGIAAT ZICH TOE-EIGENEN

​STILZWIJGENDE GEVOELIGHEDEN EN NORMEN IN DE KUNST OF IS ALLES TOEGELATEN?

In de kunst mag alles – Iedereen kan zich eender wat toe-eigenen of recupereren als zijnde de eigen ideeën of eigen stijl. Het is de perfecte quote waarmee ettelijke kunstenaars hun eigen bestaansrecht en het tot stand komen van hun kunsten voortdurend rechtvaardigen. Als men ziet met welk gemak sommigen het idee, het werk of een deel ervan, van anderen zich toe-eigenen dan rijzen er toch veel vragen. Terwijl de ene jaren werkt aan een eigen oeuvre met een eigen specifieke stijl die groeide met de loop der tijd, kan de andere dit doodleuk naar zich toetrekken. Allemaal onder de noemer van de vrijheid in de kunst en alles is toegelaten. En het is wel zo dat uiteindelijk eerlijke kunst zich telkens weer onderscheidt maar ondertussen zit men wel met het vreselijke fenomeen. Op de kunstscholen meer hameren op het belang van het creëren van een eigen stijl zou al veel helpen. Velen blijven steken in de leerfase waarbij het werk van andere kunstenaars dient als studiemateriaal.  Van werkethiek hebben ze in vele gevallen nog nooit gehoord. Als de eigen inspiratie tekort schiet en je als professionele kunstenaar tegen wil en dank, erop uit bent het werk van anderen te onderzoeken om je daarna iets toe te eigenen, dan is dit een opportunistische manier van werken waarbij vroeg of laat de geloofwaardigheid in het gedrang komt. Niet is erger dan een leeg, gekopieerd statement.

De mythe van de vrije kunstenaar is slechts een mythe want er heersen wel degelijk onderliggende voorschriften in de kunstwereld. En een daadkrachtige, deontologische creatiecode als criterium in de kunst bestaat zeker wel. Terugvallen op bestaande regels zonder eerst je eigen normen te bepalen, het zich toe-eigenen o.a. van het werk of ideeën of concepten of bepaalde delen of teksten uit iemands werk etc. is een passieve en oppervlakkige manier van werken dat niets méér laat zien dan een onvoldoend uitgewerkt concept, een lege doos beplakt met oneliners en afgezaagde quotes, zonder eigen interessante ideeën of een persoonlijk statement toe te voegen.

Goed professioneel kunstenaarschap is de juiste verhouding tussen denken en creëren. En om deze eigenschappen om te zetten in de eigen authentieke signatuur en een eigen specifieke stijl, daarvoor is  een doortastende individuele visie nodig. De eigen regels bepalen, streven naar de ontwikkeling van een persoonlijk idee uitgewerkt in innovatieve uitingsvormen en de creatie van een eigen beeldconstructie zou de doelstelling moeten zijn. Daarvoor is niet alleen aanleg en de reflectie op de verschillende lagen van de eigen verbeelding nodig maar ook het vermogen om deze te transformeren en te realiseren in een interessante, hedendaagse  artistieke voorstelling. En dat is de kunst!

©Hilde NIJS

​

​​